Những ngành nghề cần đặt chuyên môn, bằng cấp lên trước kỹ năng mềm

Xu thế chung: Kỹ năng mềm lên ngôi, nhưng kiến thức nền vẫn là gốc rễ

Theo Trung tâm Dự báo nhu cầu nhân lực và Thông tin thị trường lao động TP.HCM, từ nay đến năm 2030, Việt Nam sẽ cần khoảng 4,5–5 triệu lao động có trình độ cao đẳng, đại học trở lên, tập trung ở các lĩnh vực như y tế, công nghệ thông tin, kỹ thuật – công nghệ và tài chính. Song song, 67,7% nhà tuyển dụng tại Việt Nam cho biết họ đánh giá cao kỹ năng mềm (khảo sát VietnamWorks 2024).

Tuy nhiên, số liệu cũng cho thấy: trong các ngành nghề đặc thù, chuyên môn vẫn là điều kiện tiên quyết. Khảo sát của Mercer (2023) về chi phí nhân sự tại châu Á – Thái Bình Dương cho thấy, ở Việt Nam, lương của nhân sự có chứng chỉ hành nghề cao hơn trung bình 18–25% so với lao động cùng vị trí nhưng không có chứng chỉ. Điều này phản ánh thực tế: kỹ năng mềm có thể giúp người lao động nổi bật, nhưng sẽ không đủ nếu thiếu nền tảng kiến thức vững chắc.

1. Y tế: Mạng sống con người đặt trên vai chuyên môn

Y tế là ví dụ điển hình. Một bác sĩ muốn hành nghề phải trải qua 6–8 năm đào tạo chính quy, thêm 18–24 tháng thực tập lâm sàng và cuối cùng là thi chứng chỉ hành nghề.

Theo Bộ Y tế, đến cuối năm 2024, Việt Nam có khoảng 510.000 nhân viên y tế, trong đó hơn 94.000 bác sĩ. Để đảm bảo an toàn, đội ngũ này phải liên tục cập nhật kiến thức thông qua các khóa đào tạo CME (Continuous Medical Education).

Một bác sĩ ngoại khoa chia sẻ: “Sai sót trong kỹ năng mềm có thể được điều chỉnh, nhưng sai sót chuyên môn có thể lấy đi sinh mạng bệnh nhân. Đó là lý do vì sao bệnh viện đặt tiêu chuẩn chuyên môn lên hàng đầu.”

2. Kỹ thuật – xây dựng – sản xuất: Độ chính xác tuyệt đối

Ngành xây dựng, cơ khí, điện – điện tử, công nghệ chế tạo sản phẩm yêu cầu kỹ sư phải nắm vững các tiêu chuẩn quốc tế (Eurocode, ACI, TCVN).

Ví dụ, một sai số 2 mm trong kết cấu cầu bê tông có thể làm lệch tải trọng, dẫn đến rủi ro sập công trình. Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, giai đoạn 2020–2024 đã có trên 200 sự cố công trình xảy ra, phần lớn liên quan đến thiết kế hoặc giám sát không tuân thủ quy chuẩn.

Trong lĩnh vực sản xuất, các kỹ sư QA/QC phải vận dụng hệ thống quản lý chất lượng ISO 9001, IATF 16949 và các công cụ như Six Sigma hay FMEA để hạn chế sai lỗi sản phẩm. Đây là những kỹ năng không thể thay thế bằng “kỹ năng mềm”.

3. Công nghệ thông tin lõi & an ninh mạng: Chứng chỉ là thước đo

CNTT là ngành thường được nhìn nhận linh hoạt, song ở các mảng “lõi” như hạ tầng, bảo mật, dữ liệu lớn, chuyên môn kỹ thuật vẫn quyết định.

Theo báo cáo của TopDev (2024), Việt Nam thiếu khoảng 150.000 lập trình viên mỗi năm, trong đó nhân sự về bảo mật và hệ thống chiếm tới 30%. Doanh nghiệp thường ưu tiên ứng viên sở hữu chứng chỉ quốc tế như CCNA/CCNP (Cisco), RHCE (RedHat), CEH/OSCP (bảo mật), AWS/GCP (cloud).

4. Hàng không – hàng hải: Không khoan nhượng về chuẩn mực

Trong ngành hàng không, để trở thành phi công thương mại, một ứng viên phải có ít nhất 1.500 giờ bay và vượt qua nhiều vòng kiểm định sức khỏe – tâm lý. Tương tự, sỹ quan boong – máy trên tàu biển cần chứng chỉ STCW (Standards of Training, Certification, and Watchkeeping).

Theo Cục Hàng không Việt Nam, năm 2023 có hơn 1.400 phi công làm việc tại các hãng bay trong nước, trong đó 30% là phi công nước ngoài. Quy định khắt khe về chuyên môn khiến ngành này trở thành “vùng cấm” đối với ứng viên thiếu nền tảng kỹ thuật.

5. Pháp lý – kiểm toán – tài chính: Tuân thủ là số 1

Luật sư muốn hành nghề phải vượt qua kỳ thi của Liên đoàn Luật sư và có ít nhất 12 tháng tập sự. Kiểm toán viên muốn ký báo cáo kiểm toán bắt buộc phải có chứng chỉ CPA Việt Nam hoặc ACCA, ICAEW quốc tế.

Theo Bộ Tài chính, đến 2024, Việt Nam có gần 14.000 kiểm toán viên được cấp chứng chỉ hành nghề, con số này vẫn chưa đủ so với nhu cầu của hơn 700 doanh nghiệp kiểm toán.

Trong lĩnh vực ngân hàng – tài chính, các vị trí quản lý rủi ro hoặc định lượng thường đòi hỏi ứng viên có chứng chỉ CFA hoặc FRM. Một ngân hàng thương mại lớn tại Hà Nội thậm chí quy định: tối thiểu phải đạt CFA level 2 mới đủ điều kiện ứng tuyển vào phòng phân tích đầu tư.

6. Giáo dục và nghiên cứu hàn lâm: Tri thức cần bằng chứng

Giảng viên đại học phải có bằng thạc sĩ trở lên, với một số ngành đặc thù như Y – Dược, Kỹ thuật, yêu cầu bắt buộc là tiến sĩ.

Theo Bộ GD&ĐT, năm học 2023–2024, Việt Nam có hơn 75.000 giảng viên đại học, trong đó khoảng 25% có học vị tiến sĩ. Tỷ lệ này được đánh giá là thấp so với khu vực. Chính vì vậy, nhiều trường đại học đang chạy đua nâng chuẩn học thuật để đáp ứng yêu cầu kiểm định quốc tế (AUN-QA, ABET).

Vì sao các ngành này không thể bỏ qua chuyên môn?

Có 4 nguyên nhân chính:

1. Rủi ro cao: Tác động trực tiếp đến sức khỏe, tính mạng, tài sản xã hội.
   
2. Chuẩn hóa nghiêm ngặt: Bị giám sát bởi luật pháp, tiêu chuẩn quốc tế và quy trình audit định kỳ.
   
3. Độ phức tạp kỹ thuật: Kiến thức cần nhiều năm tích lũy, không thể thay thế bằng “học việc” ngắn hạn.
   
4. Tính minh chứng: Quy trình, phép đo, mô hình phải tái lập và có bằng chứng kiểm định.

Góc nhìn nhà tuyển dụng: Kết hợp nhưng không thay thế

Theo khảo sát của Anphabe (2024), 72% doanh nghiệp cho rằng kỹ năng mềm quan trọng cho sự phát triển dài hạn, nhưng đồng thời 65% cũng khẳng định thiếu chuyên môn thì ứng viên không thể được nhận vào những vị trí trọng yếu.

Ông Lê Văn H., giám đốc nhân sự một tập đoàn FDI tại Bình Dương, cho biết: “Kỹ năng mềm giúp nhân viên thăng tiến nhanh hơn, nhưng để vượt qua vòng tuyển chọn ban đầu, ứng viên bắt buộc phải có nền tảng kiến thức và chứng chỉ nghề.”

Hai cánh tay của người lao động hiện đại chính là chuyên môn và kỹ năng mềm. Chuyên môn giúp họ đứng vững trên nền tảng kiến thức, bằng cấp và chuẩn mực nghề nghiệp; kỹ năng mềm giúp họ vươn xa, thích ứng và mở rộng cơ hội. Trong thị trường lao động nhiều biến động, chỉ khi hai yếu tố này phát triển hài hòa, người lao động mới đủ sức cạnh tranh: chuyên môn là gốc rễ để được công nhận, còn kỹ năng mềm là đôi cánh giúp họ bay cao trên con đường sự nghiệp.